Finansowanie oświaty w jednostkach samorządu terytorialnego na przykładzie gmin województwa warmińsko-mazurskiego

Do realizacji zadań oświatowych państwo włączyło w Polsce wszystkie szczeble samorządu terytorialnego. Najwięcej jednak zadań przeniesiono na gminy. Gminom przekazano dwie kluczowe kompetencje: prawo do zamykania i otwierania placówek oświatowych oraz prawo do określania budżetów szkół. Gminy stały się odpowiedzialne za zapewnienie odpowiednich warunków funkcjonowania poszczególnych placówek oświatowych. Głównym źródłem finansowania oświaty jest subwencja oświatowa. Ważnym źródłem finansowania oświaty są również dotacje celowe, których wysokość uzależniona jest od kwoty przewidzianej w części oświatowej subwencji ogólnej dla danej jednostki samorządu terytorialnego. Środki pochodzące z subwencji ogólnej są dla większości gmin niewystarczające. Samorządy są więc zmuszone do poszukiwania innych źródeł finansowania oraz pokrywania części wydatków oświatowych z dochodów własnych. Dla wielu samorządów, w szczególności tych mniej zamożnych, jest to duże obciążenie budżetów, co odbijać się może na niedoinwestowaniu innych obszarów, za finansowanie których są one odpowiedzialne.

 W monografii scharakteryzowano system finansowania oświaty w Polsce, zadania oświatowe realizowane przez gminy, a także system finansowania oświaty w wybranych krajach europejskich. Przeanalizowano w niej również podstawowe źródła finansowania zadań oświatowych w gminach, ze szczególnym uwzględnieniem sposobów pozyskiwania brakujących środków na ww. zadania. Celem głównym badań własnych była ocena adekwatności środków otrzymywanych z budżetu państwa na finansowanie zadań oświatowych do zakresu tych zadań oraz sposobów pozyskiwania brakujących środków na ten cel na przykładzie gmin województwa warmińsko-mazurskiego. Do realizacji celu wykorzystano krytyczną analizę piśmiennictwa, analizę danych wtórnych, metodę sondażu diagnostycznego oraz metody statystyczne. Analiza danych wtórnych dotyczyła danych statystycznych pochodzących z Banku Danych Lokalnych oraz danych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny w raportach dotyczących oświaty i wychowania. Wykorzystano dane statystyczne charakteryzujące system oświaty w badanych gminach. Analiza danych wtórnych dotyczyła lat 2008-2018, co w dużej mierze uwarunkowane było zmianami przepisów prawnych w zakresie oświaty. W badaniach wykorzystano również metodę sondażu diagnostycznego. Wystandaryzowany kwestionariusz ankiety skierowany został do władz gmin w województwie warmińsko-mazurskim. Badanie ankietowe zostało przeprowadzone w drugiej połowie 2019 roku. W badaniu wzięło udział 41 ze 114 gmin województwa warmińsko-mazurskiego (36%), do których wysłano kwestionariusz.

Na podstawie przeprowadzonych analiz danych wtórnych i wyników badań własnych można stwierdzić, że: w latach 2008-2018 w województwie warmińsko-mazurskim podobnie jak w całej Polsce utrzymywała się tendencja wzrostowa w zakresie wysokości wydatków oświatowych ponoszonych przez gminy. Poziom tych wydatków wzrósł w badanym okresie aż o 53%. Łączna wysokość środków przekazanych gminom na finansowanie zadań oświatowych w ramach części oświatowej subwencji ogólnej oraz dotacji celowych wzrosła w badanym okresie o ponad 31%, a więc w zdecydowanie mniejszym stopniu niż wydatki oświatowe. Przedstawiciele badanych gmin wskazali, że z problemem niewystarczających środków na realizację zadań oświatowych zmaga się co roku ponad 68% z nich, w tym ponad 65% wszystkich gmin wiejskich, 70% ogółu gmin miejsko-wiejskich i 75% gmin miejskich. W zdecydowanej większości badanych gmin (68%) wskazano, że sposobem na pozyskiwanie dodatkowych środków na finansowanie oświaty jest poszukiwanie środków w ramach projektów unijnych, ponadto: zwiększanie dochodów własnych gminy, zaciąganie kredytów i pożyczek. Gminy podejmowały również działania oszczędnościowe: wspólna obsługa administracyjno-ekonomiczna szkół i innych placówek oświatowych (51% wskazań), zwiększanie liczby uczniów w oddziałach (46%) i łączenie szkół (39%). W opinii respondentów, część zadań oświatowych zdecydowanie powinna być przekierowana do realizacji innym podmiotom. Odnosząc się do przepisów prawnych, respondenci wskazywali najczęściej, że zmian wymagają przepisy dotyczące podziału subwencji oświatowej (66% wskazań).